OS MUÍÑOS DO RÍO XUNCO

Descrición do conxunto seguindo o curso do río dende Sargadelos ata Rueta.

En primeiro lugar atopámonos co Muíño de Vernices ubicado ás mesmas veiras do río Xunco, á altura das antigas fábricas de Louza. Posue unha presa que acumula a auga que se dirixe pola gavada ata chegar ó muíño. Posúe un aliviadeiro ó pe da presa, e outro ó chegar ó muíño.
Ó final da gavada, hoxe en día atopámonos coa cámara da turbina ubicada nas últimas épocas nas que a construcción tiña vida, e que anteriormente era o cubo dos muíños que alí houbo.
O muíño hoxe en día presenta dúas prantas en forma de ele máis a pranta do inferno (rectangular). Chama a atención o muro que vai ó son do río, pois está executado con pezas de cantería moi traballada, o que nos da idea da importancia que no seu día tivo esta construcción.
Na gavada encóntranse labradas nos seus muros de cantería uns canais, nos que supostamente se ubicaría a “grade” para evitar a entrada de ramaxe e obxetos que poderían estropear a maquinaría. Hoxe en día a turbina non existe. O canal de desaugue ata o río ten uns 20 metros de largo. No interior, hoxe en día non existe ningunha división. A cuberta é inexistente.

Se continuamos a nosa ruta ó longo do río, o seguinte que nos atopamos é a presa do Muíño do Pernán. Está feita en cantería coas pilastras de cantería e lousas de pedra granítica. No seu lado esquerdo (río abaixo) encontranse ubicadas unhas escaleiras que dan acceso o leito do río. A este memo lado atopamos o arranque da gavada con aliviadeiro. A gavada está inutilizada debido a gran cantidade de escombros acumulados e a vexetación que a invaden. No seu punto medio dispón dun pontigo que permite que o camiño existente a atravese.
Chegamos xa ó Muíño do Pernán. O conxunto formado polo muíño e a casa do muiñeiro xunto coa paisaxe que rodea ámbalas dúas construccións sitúano nun enclave excepcional é cuase único. Situado a medio camiño entre Sargadelos e Cervo.
O primeiro que nos atopamos é a presa, coroada por unha ponte de paso.Na marxe esquerda do río atopamos unhas escaleiras que dan acceso o leito do mesmo. A gavada iníciase neste punto. A medida que nos acercamos ó muíño río abaixo, observamos outras escaleiras que no seu día servían de acceso a unha zona de lavado no río.
Este muíño é unha edificación que non sufreu apenas modificacións ó longo da súa vida, mantén a estructura orixinal baseada en muros de carga sobre os que apoían os entramados horizontais e o tellado.
No complexo do muíño podemos observar:
-Corte para o gando que mantén a estructura habitual da vivenda tradicional galega, estando comunicada polo seu interior coa propia vivenda do muiñeiro.

-Vivenda do muiñeiro.- Aproveitando na súa pranta baixa o muro da gavada e sobre del levántanse os muros da pranta alta.Esta vivenda posúe: forno, lareira, etc. Tendo a súa zona de noite na pranta alta.
-Zona dos muíños.- Posúe arcos na saída do inferno, muro de contención da auga dun espesor de case tres metros, cubo de grandes dimensións. A pranta de tremiñados presenta catro moas que no seu día foron cinco, e restos dunha turbina hoxe en día desaparecida. Os arcos de saída do inferno están orientados cara o norte e o cubo ó sur.
Seguimos río abaixo e atopamos o Muíño do Mornelo. Este é un muíño de cubo que se atopa a uns 10 metros do leito do río. Hoxe en día atópase envolto por edificacións posteriores que cambiaron totalmente a súa estructura inicial. Na actualidade encóntrase ubicado nel unha panadería O muíño hoxe en día xa non se utiliza.
Uns 20 metros máis abaixo deste muíño, atópase a presa do Muíño de Benito. A gavada ubicase na marxe dereita (río abaixo). Aproximadamente no seu punto medio dispón dun pontigo que serve para supera-la mesma, a carretera que ven de Sargadelos ata o núcleo de Cervo.
O muíño de Benito é un muíño de cubo. O edificio no seu día contaba cunha pranta de tremiñados, (2 muíños), outra na que se ubicaba a cociña, e na pranta alta a zona de noite (encima da cociña), eo faiado (encima da zona de tremiñados).
Na actualidade, o aspecto exterior non variou prácticamente nada, mais no interior o que se fixo foi unha rehabilitación, convertindoo nun establecemento hosteleiro, pub. Ten un único arco de saída da auga (sartén) realizado en cantería.
Seguindo o percorrido, atopamonos co Muíño das Quintas, que hoxe en día non quedan practicamente restos que o idenfiquen como tal, xa que é utilizado como vivenda actualmente, e as fortes actuacións realizadas, cambiaron tatalmente a imaxe e funcionalidade da construcción.
Dos seguintes muíños, a excepción do do Cubano, que a continuación describiremos, imos dar una visión xeral común, posto que aínda que na súa época de apoxeo e funcionamento, a súas características podían ser sensiblemente diferentes, hoxe esto non sucede. O seu estado de deterioro é tan avanzado, que non podemos máis que dar unhas pinceladas xerales sobor deles.
Outra característica común de estes muíños son as gavadas de gran lonxitude que posúen entre os 300 e os 650 metros.
O Muíño do Cubano. Aínda que hoxe en día tamén foi absorvido moito do atractivo que esta construcción puido ter no seu momento, polas diversas actuacións que sobre el se realizaron, podemos ver como se manteu perfectamente a gavada, o cubo, a zona de tremiñado e o lavadero. Chama a atención a solución adoptada para salvar o paso por debaixo da ponte da Salguiriña, xa que se construeu un arco de menores dimensións, única e exclusivamente para que a gavada pasara por debaixo da ponte.
Sen dúbida é outro dos muíños, que cunha actuación adecuada pode conseguir ter o atractivo e interese que xa de por sí posue e que hoxe en día está semioculto polas inadecuadas actuacións realizadas nel.

(Grazas a Emilio Casal e Ana Belén Romo)